Panelen Jacoba van Heemskerck

Een recent project van glasatelier Oud Rijswijk is de restauratie van panelen ontworpen door Jacoba van Heemskerck (1876-1923). Het werk maakt deel uit van de Collectie Erfgoed Nederland.

De panelen zijn, na restauratie, in de periode 15 juni – 8 september 2019 te zien geweest op de expositie ‘Meesterlijke vrouwen*’ in het Stedelijk Museum Schiedam.

7 Januari j.l. stond in de Volkskrant dat Wim Pijbes in het nog in te richten Landverhuizersmuseum in Rotterdam het volledige raam [47 m2] van Jacoba van Heemskerck in bruikleen krijgt en gaat exposeren. Het Glasatelier heeft in middels alle panelen die oorspronkelijk verdeeld waren over drie etages, gerestaureerd.

Over de kunstenares

Jacoba, opgeleid aan de Haagse Academie, was een tijdgenote van Mondriaan en werkte in Domburg met hem samen op zoek naar een nieuwe stijl. Zij had ook contacten met Jan Toorop, Charley Toorop en Henri Le Fauconnier. Van Heemskerck was gedurende haar leven bekender in Duitsland dan in Nederland. Zij exposeerde vaak in Duitsland en werd opgenomen in het tijdschrift ‘Der Sturm’. Aanvankelijk werkte zij expressionistisch om uiteindelijk te gaan werken in een kubistische opvatting. Zij overleed jong, 47 jaar. Op dit moment is er een herwaardering voor haar avant-gardistische bijdrage in het ontstaan van een nieuwe ‘moderne’ kunst in Nederland.

Het hele restauratieproces is in nauw overleg verlopen met medewerkers van de Rijksdienst Erfgoed speciaal met Ron Kievits, Simone Vermaat en Geertje Huisman.

Oorspronkelijk waren de panelen geplaatst in de Marine Kazerne Kattegat te Amsterdam. De sets ramen waren op diverse etages geplaatst. De ramen zijn in de jaren ’70 overhaast uitgenomen en opgeslagen. De panelen werden indertijd niet op waarde geschat. Zij zijn gebrekkig gedocumenteerd.

Er bestaan zwart-witfoto’s van de panelen. Een aantal midden panelen van de ramen is al eerder gerestaureerd.

De opdracht

Het Glasatelier kreeg de opdracht de 2 x 4 buitenste panelen te restaureren van een set van veertien ramen.

Gelukkig is het originele ontwerp van Jacoba van Heemskerck nog deels beschikbaar. Probleem hierbij is dat het door de kunstenares ontworpen panelen niet een op een zijn uitgevoerd. Dit is niet ongebruikelijk. De kunstenaar liet in samenspraak de uitvoering aan de vakman/ambachtsman over. Vaak zijn er tijdens het werk, om b.v. constructieve redenen afwijkingen van de originele ontwerptekening te zien. Ook de kleurstelling is op deze ontwerpen niet te zien, wel enigszins de bedoelde toonwaarde.

Oorspronkelijk uitvoerend atelier

Atelier [Johannes Willem] Gips [Den Haag] voerde veel werk voor haar uit. Ook deze ramen zijn daar uitgevoerd. De signatuur staat op paneel B03 (rechtsonder in de middelste set van 9 panelen). Gips kreeg zijn opleiding in glasatelier ’t Prinsenhof Delft. Het atelier van Gips voerde ook ramen naar ontwerpen van Vilmos Huszar en Theo van Doesburg uit.

De panelen zijn opgeslagen in super solide houten kisten met schuifladen in het gebouw van de Rijksdienst in Rijswijk.

Tijdlijn

Fase I

Bekijken van de panelen in het depot. Op meegebrachte prints [aangeleverd door RCE = Rijksdienst Cultureel Erfgoed] van de ramen werd ter plekke door middel van codes aangegeven wat de te restaureren aspecten waren.

Fase II

Onderzoek naar historie van het raam.

Fase III

Hierna werden de bevindingen digitaal verwerkt tot een rapport met advies, plan van aanpak en een offerte.

Fase IV

Na goedkeuring werden de panelen, veilig verpakt in de depotkisten, overgebracht naar het glasatelier in ’s-Gravenzande.

Fase V

Fotograferen van de panelen in de staat voor restauratie.

Fase VI

Schoonmaken van de panelen met water. Hierna opnieuw inspectie op nodige handelingen. Kleine aanvullingen aangegeven op het registratieformulier en deze doorspreken met RCE.

Op de lichtbak worden eventuele ‘mis’-kleuren ook zichtbaar. Na overleg worden ze eventueel nieuw op kleur aangebracht. De compositie wordt ook vergeleken met de originele studies van Jacoba van Heemskerck.

Fase VII

Na fiat opdrachtgever worden de reparaties uitgevoerd. In dit geval is de begeleidende commissie in het atelier komen kijken om een werkplan op te stellen en snel te kunnen overleggen.

Als er tijdens de reparaties vragen opkomen wordt, vaak per mail of telefoon, overlegd met de opdrachtgever. In paneel C01 ontbrak een deel. In overleg komen we tot een mogelijke reconstructie.

Fase VIII

De panelen worden versterkt met roeden.

Fase IX

Het eindresultaat wordt gefotografeerd.

Fase X

De panelen worden in de speciale kisten afgevoerd. De uitgenomen stukken [ook de gebroken onderdelen] worden meegeleverd en zijn gedocumenteerd.

Fase XI

Er wordt een samenvattend rapport gemaakt en opgestuurd naar de opdrachtgever.

Fase XII

De beschermende metalen profielen worden bevestigd, zodat de ramen geëxposeerd kunnen worden.

In dit speciale geval zijn de panelen geëxposeerd in het Museum Schiedam.

Foto’s: gemaakt in het Glasatelier Oud Rijswijk of met medeweten van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed Nederland.